Ekonomika Gospodarki Żywnościowej – Czynniki produkcji rolniczej I. PRACA W naukach ekonomicznych PRACA to: świadoma i celowa działalność człowieka skierowana na środowisko przyrodnicze w celu przystosowania go do własnych potrzeb. Obejmuje tylko pracę człowieka PRACA = WYSIŁEK FIZYCZNY + WYSIŁEK INTELEKTUALNY Dwa wymiary czynnika praca: - o charakterze ilościowym - o charakterze jakościowym Specyficzne cechy pracy w rolnictwie - uciążliwość - różnorodność - wielomiejscowość - sezonowość Sposoby ujmowania zasobów pracy Zasoby pracy jakimi dysponuje dana jednostka (gospodarstwo, rejon, czy rolnictwo określonego państwa) wyrażone są przez ilość siły roboczej jaką posiada. Siła robocza – ogół uzdolnień fizycznych i umysłowych człowieka uruchamianych przez niego w procesie pracy. 1) PRACUJĄCY - osoby wykonujące pracę przynoszącą im zarobek lub dochód; - do osób pracujących zalicza się: a) osoby zatrudnione na podstawie stosunku do pracy, b) pracodawców i pracujących na własny rachunek: m.in. właścicieli, współwłaścicieli i dzierżawców gospodarstw indywidualnych w rolnictwie (łącznie z pomagającymi członkami ich rodzin) oraz indywidualnych właścicieli zwierząt gospodarskich nieposiadających użytków rolnych, c) członków spółdzielni produkcji rolniczej. 2) OSOBA AKTYWNA ZAWODOWO (wg. BAEL) - osoby pracujące i bezrobotne: a) osoba pracująca w badanym tygodniu: - wykonywała przez co najmniej 1 godz. pracę przynoszącą zarobek lub dochód bądź pomagała (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa w rolnictwie lub rodzinnej działalności gospodarczej poza rolnictwem - nie wykonywała pracy (choroba, urlop) ale formalnie miała pracę. b) osoba bezrobotna – osoba wieku 15-74 lat, która jednocześnie spełniała 3 warunki: - w okresie badanego tygodnia nie była osobą pracującą, - w ciągu 4 tyg. aktywnie poszukiwała pracy - była gotowa podjąć pracę w ciągu 2 tyg. następujących po tygodniu badanym. 3) OSOBA PEŁNOZATRUDNIONA - osoba zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w zakładzie pracy lub danym stanowisku pracy (w tym osoba, która zgodnie z obowiązującymi przepisami pracuje w skróconym czasie pracy, np. z tytułu warunków szkodliwych dla zdrowia lub przedłużonym czasie pracy) ROCZNA JEDNOSTKA PRACY (AWU) – ekwiwalent pełnego etatu. Oblicza się ją dzieląc liczbę godzin przepracowanych w ciągu roku przez roczną liczbę godzin odpowiadającą pełnemu etatowi. - w rolnictwie nominalny czas pracy osoby pełnozatrudnionej wynosi 2120 godzin w roku, tj, 265 dni roboczych. 1 Ekonomika Gospodarki Żywnościowej – Czynniki produkcji rolniczej Grupy ludności wg. ekonomicznych grup wieku - osoby w wieku PRZEDPRODUKCYJNYM – poniżej 18 lat - osoby w wieku PRODUKCYJNYM – 18-59 lat (K)/ 64 lat (M) a) osoba w wieku mobilnym – 18-44 lat b) osoba w wieku niemobilnym – 45-59 (K) lub 64 (M) lat - osoba w wieku POPRODUKCYJNYM – powyżej 60 (K) lub 65 (M) lat 2 Ekonomika Gospodarki Żywnościowej – Czynniki produkcji rolniczej II. ZIEMIA ZIEMIA to: 1. wierzchnia warstwa lądu: grunt, gleba (gleboznawstwo); 2. teren, obszar stanowiący czyjąś własność i dający właścicielowi dochód z uprawy, gospodarki hodowlanej, leśnej, itp.(ekonomika rolnictwa); 3. czynnik wytwórczy, nieodzowny składnik procesu gospodarczego będący jednością wszystkich sił przyrody związanych z daną jednostką terytorialną (ekonomika rolnictwa) (Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza, PWRiL, W-wa 1984). Czyli ZIEMIA to: obszar, na którym gospodarujemy lub zespół czynników naturalnych OBSZAR + WARUNKI KLIMATYCZNE = ZIEMIA= PRZYRODA Ziemia z punktu widzenia sił wytwórczych 1. PRZEDMIOT PRACY 2. ŚRODEK PRACY: a) przestrzeń, obszar, b) środek produkcji biorący czynny (aktywny) udział w procesie produkcji (ziemia - siedlisko dla roślin) CECHY ZIEMI jako środka produkcji (wg Ricarda i Goltza) 1) Nieruchomość (nieporuszalność, nieprzesuwalność), 2) Niepomnażalność (niepowiększalność), 3) Niezniszczalność, 4) Przestrzenne zróżnicowanie produkcyjności (wg Z.Adamowskiego). Zjawiska produkcyjne i ekonomiczne związane z tymi cechami: 1. Występowanie renty gruntowej absolutnej (niepomnażalność) i różniczkowej (przestrzenny charakter, nieruchomość, zróżnicowanie produkcyjności), 2. Ograniczone możliwości wzrostu produkcji rolnej (ograniczoność), 3. Brak nakładów ziemi produkcji rolnej w dosłownym tego słowa znaczeniu (niezniszczalność), 4. Przestrzenny charakter produkcji rolniczej zmusza do stosowania maszyn pracujących w ruchu i wymaga dużych nakładów na transport. 3 Ekonomika Gospodarki Żywnościowej – Czynniki produkcji rolniczej FORMY ROLNICZEGO UŻYTKOWANIA ZIEMI UŻYTKI GRUNTY ORNE (GO) GRUNTY NIEUŻYTKI (ugory, odłogi) SADY UŻYTKI PLANTACJE ROLNE WIELOLETNIE ROLNE CHMIELNIKI PLANTACJE KRZEWÓW OWOCOWYCH ŁĄKI TRWAŁE UŻYTKI ZIELONE (TUZ) PASTWISKA ziemie pod zabudową, wybiegi dla zwierząt, podwórza, miedze, pasy wiatrochronne, drogi śródpolne; Potencjał produkcyjny użytków rolnych zależy od: 1) ich ilości, 2) potencjalnej urodzajności gleby (funkcja żyzności efektywnej -naturalnej i nabytej - oraz warunków klimatycznych i rzeźby terenu), 3) formy użytkowania ziemi. Jednostki zasobów ziemi 1. jednostki fizyczne: m2, km2, (1 ha = 10 000 m2 , 1 ar = 100m2, 1 km2 = 1000 000m2, 1 akr = 0,4047 ha) 2. jednostki umowne: hektar przeliczeniowy, przyrodniczy hektar przeliczeniowy, hektar przeliczeniowy gruntów ornych. Systemy określania jakości gleb – bonitacja gleb 1) Bonitacja względna współczynniki bonitacji względnej informują o wielokrotnościach wartości produkcyjnej poszczególnych klas gleb w stosunku do klasy podstawowej (bazowej) o współczynniku = 1,0 (np. klasa IV) 2) Bonitacja bezwzględna 6 klas gruntów ornych (z podklasami III a i b, IV a i b, VI z) oraz 6 klas użytków zielonych (łąk i pastwisk) HEKTAR PRZELICZENIOWY Jest to 1 ha ziemi o żyzności, jaką posiada klasa uznana z podstawową, bazową (w Polsce klasa IV największy jej udział, średnia jakość). Ha przeliczeniowy = ha fizyczny · współczynnik bonitacji względnej 4 Ekonomika Gospodarki Żywnościowej – Czynniki produkcji rolniczej PRZYRODNICZY HEKTAR PRZELICZENIOWY Jest to powierzchnia, jaką pod względem potencjalnych możliwości produkcyjnych ma 1 ha fizyczny, posiadający liczbę waloryzacji równą 100. Przyrodniczy Ha przeliczeniowy = ha fizyczny · wskaźnik jrpp Wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (jrpp) = LICZBA WALORYZACJI jrpp 100 Oparty na metodzie punktowej, w której punkty przyznawane są za: jakość gleby agroklimat rzeźbę terenu stosunki wodne - 15 do 100 pkt 0 do 15 pkt 0 do 5 pkt 0 do 5 pkt Suma punktów = LICZBA WALORYZACJI jrpp HEKTAR PRZELICZENIOWY GRUNTÓW ORNYCH - niższa przeciętna produkcyjność TUZ niż GO: 1 ha przel. łąk naturalnych = 0,6 ha przel. GO, 1 ha przel. łąk zagospodarowanych = 0,8 ha przel. GO, 1 ha przel. pastwisk naturalnych = 0,3 ha przel. GO, 1 ha przel. pastwisk zagospodarowanych = 0,6 ha przel. GO. Ha przeliczeniowy GO = ha przeliczeniowy x współczynnik przel. GO PRZECIĘTNY WSKAŹNIK JAKOŚCI (BONITACJI) GLEBY Jest to średnia arytmetyczna ważona indywidualnych wskaźników klas, jakie występują w gospodarstwie. Wagami mogą być obszary lub procent (odsetek) ziemi w poszczególnych klasach. Przeciętny wskaźnik jakości gleb (wskaźnik bonitacji gleby) = Gdzie: O - obszar lub odsetek gleb w poszczególnych klasach bonitacyjnych, I - wskaźnik bonitacji względnej poszczególnych klas. 5 O I O Ekonomika Gospodarki Żywnościowej – Czynniki produkcji rolniczej III. KAPITAŁ KAPITAŁ obejmuje wszystkie, za wyjątkiem ziemi (!) , środki materialne i zasoby pieniężne zaangażowane w procesie produkcji (= praca uprzedmiotowiona, środki materialne). Funkcje kapitału: 1) środek pracy 2) przedmiot pracy P o d z i a ł k a p i t a ł u Według sposobu, w jaki środki przenoszą swą wartość na nowo powstały produkt: a) Środki trwałe b) Środki obrotowe Ad a) Właściwości środków trwałych: 1)Uczestniczą w wielu cyklach produkcyjnych, 2) W toku produkcji nie zmieniają swojej postaci materialnej, 3) Zużywają się stopniowo, przenosząc tylko część swojej wartości na wytwarzane produkty, 4) Odtwarzane są po zużyciu. Jakość i ilość środków trwałych określa górną granicę możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa (czyli zdolność produkcyjną). Podział środków trwałych Według stopnia wpływu na produkcję (podział stosowany w analizach ekonomicznych) 1. Produkcyjne ▪ bezpośrednio produkcyjne (stado podstawowe, trwałe plantacje, maszyny, melioracje), ▪ pośrednio produkcyjne (budynki inwentarskie), ▪ towarzyszące produkcji (spichrze, warsztaty). 2. Nieprodukcyjne (np. budynki mieszkalne, socjalne). Według formy rzeczowej (podział stosowany w rachunkowości i analizach wyposażenia w kapitał) 1. 2. 3. 4. 5. 6. budynki i budowle, urządzenia melioracyjne, plantacje wieloletnie, maszyny i urządzenia rolnicze, stado podstawowe, pozostałe. 6 EKONOMIKA GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ – Czynniki produkcji rolniczej Sposoby wyrażania wyposażenia gospodarstwa w środki trwałe: 1. ILOŚCIOWO - ilość środka na 100 ha UR 2. WARTOŚCIOWO - w pieniądzu: a) WARTOŚĆ BILANSOWA · Wartość bilansowa brutto (początkowa) = wartość środka w chwili wprowadzenia go do produkcji, wartość zaewidencjonowania · Wartość bilansowa netto (bieżąca) = wartość bilansowa brutto (początkowa) kwota dotychczasowego umorzenia (dotychczasowy stopień utraty wartości w wyniku eksploatacji) b) WARTOŚĆ ODTWORZENIOWA - kwota, jaką należałoby wydać przy obecnym poziomie cen dla nabycia środka Ad b) Środki obrotowe - składniki majątku przedsiębiorstwa, które zużywają się w jednym cyklu produkcyjnym i w całości przenoszą swoją wartość na wytwarzany produkt. ▪ Ilość środków obrotowych decyduje o rozmiarach produkcji i często stanowi właściwą miarę intensywności procesów wytwórczych. ▪ Ilość zużytych środków obrotowych informuje o tym, jak wielki jest proces transformacji surowców i materiałów pomocniczych w produkty gotowe. Zużycie środków obrotowych zależy od: 1) kierunku produkcji, 2) intensywności gospodarowania. Podział środków obrotowych Według udziału w tworzeniu nowych produktów 1. Środki obrotowe podstawowe (surowiec = nasiona, pasze, nawozy, młode zwierzęta), 2. Środki obrotowe pomocnicze (materiały energetyczne, środki ochrony roślin, przedmioty materialne, materiały do remontów bieżących). Według miejsca w ruchu okrężnym kapitału 1. Znajdujące się w sferze produkcji (tj. produkcji w toku), 2. Znajdujące się w sferze obiegu (zapasy magazynowe, pieniądze, należności). 7 EKONOMIKA GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ – Czynniki produkcji rolniczej Według formy rzeczowej 1. Zapasy magazynowe, 2. Inwentarz żywy, 3. Środki pieniężne, 4. Należności. Sposoby wyrażania zasobów środków obrotowych: 1. ILOŚCIOWO 2. WARTOŚCIOWO Według cen nabycia (środki nabyte) Według kosztów wytworzenia lub cen zaliczeniowych (środki wytworzone we własnym gospodarstwie). Według ich stanu w konkretnym dniu (np. na pocz. roku gospodarczego - 1.01), Za pomocą średniej ze stanów na koniec miesięcy lub kwartałów 8
