RECENZENT
Prof. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa
PROJEKT OKŁADKI
Marcin Bruchnalski
Na okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego
Collegium Medicum
Fot. Jacenty Urbaniak
OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCIN
Jacenty Urbaniak
Jerzy Walocha
© Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca
& Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Wydanie I, Kraków 2013
All rights reserved
Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań
serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki
merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną.
Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany
i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym
systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.
ISBN 978-83-233-3577-1
www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83
Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98
tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl
Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Pamięci Profesora
dr. hab. med. Andrzeja Skawiny
SPIS TREŚCI
Linie i punkty topograficzne klatki piersiowej ............................................................................................
Okolice klatki piersiowej .....................................................................................................................................
Warstwy ścian klatki piersiowej .......................................................................................................................
Warstwa powierzchowna ścian klatki piersiowej ......................................................................................
Sutek ..........................................................................................................................................................................
Warstwa środkowa ścian klatki piersiowej ...................................................................................................
Warstwa głęboka ścian klatki piersiowej ......................................................................................................
Mięśnie własne głębokie ścian klatki piersiowej ................................................................................
Powięź wewnątrzpiersiowa........................................................................................................................
Przepona...................................................................................................................................................................
Unaczynienie i unerwienie ścian klatki piersiowej....................................................................................
Tętnica piersiowa wewnętrzna .................................................................................................................
Układ tworów w przestrzeni międzyżebrowej....................................................................................
Układ żył powierzchownych ścian klatki piersiowej .........................................................................
Żyły głębokie klatki piersiowej .................................................................................................................
Jama klatki piersiowej..........................................................................................................................................
Grasica .......................................................................................................................................................................
Warstwa żył w śródpiersiu przedtchawiczym .............................................................................................
Warstwa tętnic w śródpiersiu przedtchawiczym .......................................................................................
Nerw przeponowy ................................................................................................................................................
Zakres unerwienia nerwów przeponowych ........................................................................................
Nerw błędny (X nerw czaszkowy) ...................................................................................................................
Tchawica ...................................................................................................................................................................
Różnice między oskrzelem głównym prawym i lewym...................................................................
Serce ..........................................................................................................................................................................
Worek osierdziowy ........................................................................................................................................
Budowa ogólna serca ...................................................................................................................................
Budowa ściany serca.....................................................................................................................................
Szkielet serca...........................................................................................................................................................
Układ przewodzący serca ...................................................................................................................................
Unaczynienie układu przewodzącego ...................................................................................................
Zastawki serca ........................................................................................................................................................
Zastawki przedsionkowo-komorowe .....................................................................................................
Zastawki półksiężycowate ..........................................................................................................................
Unaczynienie serca ...............................................................................................................................................
Tętnica wieńcowa prawa.............................................................................................................................
Tętnica wieńcowa lewa................................................................................................................................
Odpływ krwi żylnej .......................................................................................................................................
Naczynia chłonne serca ...............................................................................................................................
Unerwienie serca ...........................................................................................................................................
Cykl pracy serca ..............................................................................................................................................
Krążenie płodowe .................................................................................................................................................
Pozostałości po krążeniu płodowym ......................................................................................................
9
12
13
13
14
17
23
23
24
25
30
30
31
34
34
36
41
44
46
48
50
51
56
56
60
60
64
69
72
74
76
77
77
78
80
80
80
82
84
85
86
88
88
8
Rozwój układu krążenia ......................................................................................................................................
Serce ...................................................................................................................................................................
Podział i dalszy wzrost wspólnego przedsionka ................................................................................
Podział pnia tętniczego i losy tętnic łuków skrzelowych ................................................................
Tętnice międzyodcinkowe (międzysegmentarne) ............................................................................
Chronologia powstawania najważniejszych struktur w układzie naczyniowym
człowieka ..........................................................................................................................................................
Wady wrodzone serca..........................................................................................................................................
Kliniczny podział wad serca .......................................................................................................................
Pochodzenie rozwojowe układu oddechowego .......................................................................................
Opłucna ....................................................................................................................................................................
Jama opłucnej ........................................................................................................................................................
Unaczynienie opłucnej ściennej ..............................................................................................................
Rzut opłucnej ściennej prawej ..................................................................................................................
Rzut opłucnej ściennej lewej .....................................................................................................................
Płuca ..........................................................................................................................................................................
Budowa zewnętrzna płuca .........................................................................................................................
Wyciski płuc .....................................................................................................................................................
Rzut płuca prawego i lewego oraz szczelin płuc ................................................................................
Budowa i położenie oskrzeli głównych oraz ich pierwszorzędowych rozgałęzień .......................
Drzewo oskrzelowe i oddechowe ...................................................................................................................
Budowa wewnętrzna płuca ...............................................................................................................................
Unaczynienie płuca ..............................................................................................................................................
Unaczynienie czynnościowe .....................................................................................................................
Unaczynienie odżywcze..............................................................................................................................
Odpływ chłonki z płuca.......................................................................................................................................
Unerwienie płuca ..................................................................................................................................................
Ruchy płuca przy zmianie położenia ciała i przy oddychaniu .............................................................
Oddychanie .............................................................................................................................................................
Śródpiersie zatchawicze i dolne tylne............................................................................................................
Topografia i podział aorty w klatce piersiowej....................................................................................
Przełyk .......................................................................................................................................................................
Żyły nieparzyste .....................................................................................................................................................
Żyła nieparzysta .............................................................................................................................................
Żyła nieparzysta krótka ...............................................................................................................................
Żyła nieparzysta krótka dodatkowa........................................................................................................
Przewód piersiowy................................................................................................................................................
Przewód chłonny prawy .....................................................................................................................................
Pień sympatyczny – pień współczulny ..........................................................................................................
91
96
99
102
106
106
108
109
110
113
115
115
117
117
118
118
122
122
124
125
127
128
128
130
131
131
132
133
135
135
138
142
142
144
144
146
148
149
Piśmiennictwo .....................................................................................................................................................
Spis rycin ................................................................................................................................................................
153
155
LINIE I PUNKTY TOPOGRAFICZNE
KLATKI PIERSIOWEJ
W ciele ludzkim wyróżniamy: głowę, szyję, tułów oraz kończyny. Tułów składa się
z klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Górną granicę tułowia stanowi od przodu górny
brzeg wcięcia szyjnego rękojeści mostka oraz górne powierzchnie obojczyków. Z tyłu
okolica karkowa jest oddzielona od grzbietu przez linię łączącą wyrostki barkowe łopatek z wierzchołkiem wyrostka kolczystego siódmego kręgu szyjnego. Od dołu tułów
jest ograniczony przez grzebienie biodrowe, bruzdy pachwinowe, wzgórek łonowy oraz
górny brzeg spojenia łonowego.
Pionowe linie określające okolice klatki piersiowej są pomocne przy wyznaczaniu
położenia narządów wewnętrznych lub innych struktur. Wyróżniamy:
1. Linię pośrodkową przednią (median anterior line, linea mediana anterior)
– biegnie w płaszczyźnie pośrodkowej ciała z przodu (przez środek czoła, wierzchołek
nosa, środek mostka, pępek, środek spojenia łonowego; kończy się między piętami).
2. Linię mostkową (sternal line, linea sternalis) – biegnie wzdłuż brzegu
bocznego (trzonu) mostka.
3. Linię przymostkową (parasternal line, linea parasternalis) – w połowie
odległości między linią mostkową a środkowoobojczykową.
4. Linię środkowoobojczykową (sutkową) (midclavicular line, linea medioclavicularis seu mammillaris) – biegnie przez połowę obojczyka (brodawkę sutkową).
5. Linię pachową przednią (anterior axillary line, linea axillaris anterior)
– biegnie przez fałd pachowy przedni.
6. Linię pachową środkową (midaxillary line, linea axillaris media) – biegnie
przez najwyższy punkt dołu pachowego.
10
Ryc. 1. Linie topograficzne tułowia – powierzchnia przednia
7. Linię pachową tylną (posterior axillary line, linea axillaris posterior) –
biegnie przez fałd pachowy tylny.
8. Linię łopatkową (scapular line, linea scapularis) – biegnie przez dolny kąt
łopatki (przy opuszczonym ramieniu).
9. Linię przykręgową (paravertebral line, linea paravertebralis) – biegnie
wzdłuż wyrostków poprzecznych kręgów piersiowych.
10. Linię pośrodkową tylną (median posterior line, linea mediana posterior)
– biegnie przez wyrostki kolczyste kręgów, w płaszczyźnie pośrodkowej ciała z tyłu.
PIŚMIENNICTWO
1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do
ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
1998.
2. Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL,
Warszawa 1989.
3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko-polsko-angielski. PZWL, Warszawa 1997.
4. Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 1999.
5. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. I. Anatomia ogólna, kości, stawy
i więzadła, mięśnie. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1990.
6. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. II. Trzewia. Pod red. W. Łasińskiego.
PZWL, Warszawa 1992.
7. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. III. Układ naczyniowy. Pod red.
W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1993.
8. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy.
Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red.
W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1989.
9. Chung K.W.: Gross Anatomy. 3rd edition. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia,
Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1995.
10. Fix J.D., Dudek R.W.: Embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong
Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1994.
11. Lippert H.: Anatomia. T. 2. Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998.
12. Łasiński W.: Anatomia topograficzna i stosowana. T. 1. Klatka piersiowa. PZWL,
Warszawa 1983.
13. Łasiński W.: Anatomia topograficzna i stosowana. T. 3. Miednica mniejsza, okolica
kroczowa, grzbiet i kark. PZWL, Warszawa 1991.
14. Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embryology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney,
Tokio 1998.
15. Sadler T.W.: Medical embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong
Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1990.
16. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1988.
17. Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Lublin 2000.
18. Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT, Georg Thieme Verlag, Germany
1998.
19. Williams P.L., Warwick R., Dyson M., Bannister L.W.: Gray’s Anatomy. 27th edition.
Churchill Livingstone, Edinburgh, London, Melbourne and New York 1989.
20. Woźniak W.: Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław
2001.
SPIS RYCIN
strona
Ryc. 1.
Ryc. 2.
Ryc. 3.
Ryc. 4.
Ryc. 5.
Ryc. 6.
Ryc. 7.
Ryc. 8.
Ryc. 9.
Ryc. 10.
Linie topograficzne tułowia – powierzchnia przednia ........................................................
Linie topograficzne tułowia – powierzchnia grzbietowa i częściowo boczna ...........
Okolice klatki piersiowej .................................................................................................................
Sutek – schemat wzorowany na Chungu i Lippercie ...........................................................
Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej. Mięsień piersiowy większy usunięty ......
Mięśnie powierzchowne grzbietu – według Graya ..............................................................
Mięśnie głębokie grzbietu – według Graya .............................................................................
Przepona (widok od góry) – według Sinielnikowa ...............................................................
Przepona (widok od dołu) – według Sinielnikowa ................................................................
Układ tworów w przestrzeni międzyżebrowej: A – przekrój strzałkowy;
B – przekrój poprzeczny – schemat według Sauerlanda ....................................................
Ryc. 11. Żyły powierzchowne klatki piersiowej i brzucha – według Töndury’ego
(za Łasińskim) ......................................................................................................................................
Ryc. 12A. Podział śródpiersia – wzorowane na Chungu ..........................................................................
Ryc. 12B. Podział śródpiersia górnego i dolnego – wzorowane na Chungu ...................................
Ryc. 13. Grasica noworodka – według Lipperta .....................................................................................
Ryc. 14. Łuk aorty ...............................................................................................................................................
Ryc. 15. Przebieg nerwów przeponowych w klatce piersiowej – schemat według
Hirszfelda ..............................................................................................................................................
Ryc. 16. Nerw błędny prawy w klatce piersiowej – wzorowane na Hirszfeldzie .............................
Ryc. 17. Nerw błędny lewy w klatce piersiowej – wzorowane na Hirszfeldzie ...............................
Ryc. 18. Tchawica i jej podział .......................................................................................................................
Ryc. 19. Worek osierdziowy – schemat wzorowany na Sauerlandzie .............................................
Ryc. 20. Worek osierdziowy – schemat wzorowany na Brausie ........................................................
Ryc. 21. Zatoka poprzeczna osierdzia – schemat wzorowany na Testut .......................................
Ryc. 22. Zatoka poprzeczna osierdzia – schemat wzorowany na Testut .......................................
Ryc. 23. Serce – powierzchnia mostkowo-żebrowa ..............................................................................
Ryc. 24. Serce – powierzchnia przeponowa i tylna ...............................................................................
Ryc. 25. Obrys serca na zdjęciu radiologicznym .....................................................................................
Ryc. 26. Szkielet serca ......................................................................................................................................
Ryc. 27. Układ przewodzący serca ...............................................................................................................
Ryc. 28. Tętnice i żyły serca (powierzchnia mostkowo-żebrowa) – według Sinielnikowa .......
Ryc. 29. Tętnice i żyły serca (powierzchnia tylna i przeponowa) – według Sinielnikowa ........
Ryc. 30. Krążenie płodowe – schemat wzorowany na Chungu i Grayu .........................................
Ryc. 31. Rozwój cewy sercowej: A – 17.–18. dzień; B – 21. dzień; C – 22. dzień rozwoju –
adaptacja według Sadlera ..............................................................................................................
Ryc. 32. Zatoka żylna serca – według Moore’a i Persauda ..................................................................
Ryc. 33. Fuzja cew wsierdziowych oraz rozwój przedsionków i komór: A – 21.–22. dzień,
B – 22.–26. dzień, C – 28. dzień rozwoju – według Sadlera i Lindsaya ...............................
Ryc. 34. Powstawanie przegrody międzykomorowej – według Moore’a i Persauda ................
Ryc. 35A. Podział wspólnego przedsionka – według Moore’a i Persauda .......................................
10
11
12
15
18
20
22
26
29
32
35
37
37
42
47
49
52
53
57
60
61
62
63
65
67
68
73
75
81
83
89
93
95
97
98
100
156
Ryc. 35B. Podział wspólnego przedsionka – według Moore’a i Persauda .......................................
Ryc. 36. Powstawanie przegrody w pniu naczyniowym i stożku serca – według Moore’a
i Persauda .............................................................................................................................................
Ryc. 37. Losy tętnic łuków skrzelowych: A – tętnice łuków skrzelowych i ich przemiany;
B – pozostałości tętnic łuków skrzelowych u dorosłego – adaptacja według Graya ...
Ryc. 38. Rozwój podstawowych naczyń żylnych – według Moore’a i Persauda ...........................
Ryc. 39. Rozwój układu oddechowego: A – przekrój strzałkowy zarodka (25. dzień);
B – powstawanie i podział uchyłka krtaniowo-tchawiczego; C – powstawanie
zawiązków oskrzeli płatowych (koniec 5. tygodnia) – adaptacja według Fixa
i Dudka ..................................................................................................................................................
Ryc. 40. Najczęstsze warianty wad rozwojowych przełyku i tchawicy – według Fixa i Dudka:
A – niedorozwój przełyku; B – niedorozwój przełyku z przetoką tchawiczo-przełykową w odcinku dystalnym (najczęstsza postać wad, spotykana
w ok. 85–90% przypadków); C – niedorozwój przełyku z przetoką tchawiczo-przełykową w odcinku proksymalnym; D – niedorozwój przełyku z przetoką
tchawiczo-przełykową w odcinku proksymalnym i dystalnym; E – przetoka
tchawiczo-przełykowa; F – przetoka oskrzelowo-przełykowa .........................................
Ryc. 41. Osklepek opłucnej ............................................................................................................................
Ryc. 42. Przekrój klatki piersiowej: A – czołowy; B – poziomy. Widoczne zachyłki jamy
opłucnowej – wzorowane na Chungu .......................................................................................
Ryc. 43. Powierzchnia żebrowa płuca prawego (A) i lewego (B).......................................................
Ryc. 44. Powierzchnia śródpiersiowa płuca lewego – według Pernkopfa, za Bochenkiem
i Reicherem ..........................................................................................................................................
Ryc. 45. Powierzchnia śródpiersiowa płuca prawego – według Pernkopfa, za Bochenkiem
i Reicherem ..........................................................................................................................................
Ryc. 46. Segmenty płuc – według Sokołowskiej-Pituchowej za Jacksonem i Huberem:
A – płuco prawe, powierzchnia żebrowa; B – płuco prawe, powierzchnia
przeponowa i śródpiersiowa; C – płuco lewe, powierzchnia żebrowa;
D – płuco lewe, powierzchnia przeponowa i śródpiersiowa. Płuco prawe:
1 – segment szczytowy, 2 – segment tylny, 3 – segment przedni,
4 – segment boczny, 5 – segment przyśrodkowy, 6 – segment górny,
7 – segment podstawny przyśrodkowy, 8 – segment podstawny przedni,
9 – segment podstawny boczny, 10 – segment podstawny tylny. Płuco lewe:
1 – segment szczytowy, 2 – segment tylny, 3 – segment przedni, 4 – segment
języczkowy górny, 5 – segment języczkowy dolny, 6 – segment górny,
7 – segment podstawny przyśrodkowy, 8 – segment podstawny przedni,
9 – segment podstawny boczny, 10 – segment podstawny tylny ...................................
Ryc. 47. Drzewo oddechowe – według Beninghoffa ............................................................................
Ryc. 48. Aorta wstępująca, łuk aorty i aorta piersiowa z niektórymi odgałęzieniami ..............
Ryc. 49. Przełyk ...................................................................................................................................................
Ryc. 50. Układ żył nieparzystych – według Chunga ..............................................................................
Ryc. 51. Zmienność układu żył nieparzystych – według Sylwanowicza ........................................
Ryc. 52. Przewód piersiowy oraz przewód chłonny prawy – według Graya ................................
Ryc. 53. Pień współczulny prawy, nerwy trzewne oraz węzły chłonne klatki piersiowej ........
101
103
105
107
111
112
114
116
119
120
121
125
126
137
139
143
145
147
150
REDAKTOR
Dorota Węgierska
KOREKTA
Katarzyna Jagieła
SKŁAD I ŁAMANIE
Hanna Wiechecka
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83
